به نظر می‌رسد عدم هماهنگی دستگاه‌های مختلف سبب شده است که صدای واحدی از طرف کلان‌شهر زیارتی مشهد به گوش مسئولین ارشد دولتی نرسد و آنان نیز متناسب باسلیقه و برنامه‌های خود و به‌دوراز فضای حاکم بر شهر مشهد اقدام کند، جدا از این نبود هماهنگی بین دستگاه‌های مختلف سبب شده است که حتی از ظرفیت‌های داخلی نیز نتوان استفاده کرد. اوج این ناهماهنگی را می‌توان در این مسئله دانست که هنوز برای همه دستگاه‌های دولتی و خصوصی مشهد، مشخص نیست که آیا زیارت محور توسعه شهر مشهد است یا موضوع دیگر؟
با توجه به وجود مضجع شریف امام رضا(ع) و سایر امام زادگان(ع) در ایران اسلامی موضوع زیارت به علت مبانی فرهنگی و دینی، پیوندی تاریخی با کشورمان داشته است، بااین‌حال نگاه سیستمی و بنیادی به موضوع زیارت و محوریت دادن آن در برنامه‌ریزی‌های شهری و کشوری، عمر کوتاهی دارد و صدالبته آزمون‌وخطاهایی که متأسفانه به سرانجام نرسیده‌اند و هنوز تمام نشده آزمون‌وخطای دیگری شروع می‌شود؛ نبود مدیریت واحدی در ارتباط با زیارت، فقدان آمار دقیقی و کافی نا هماهنگی بین دستگاه‌ها و نبود تعریفی واحدی از موضوع زیارت و جایگاه آن در مدیریت شهری مسائلی هستند که مدیریت زیارت را پیچیده تر و دشوارتر کرده است.
در حال حاضر کلان‌شهر مشهد به دلیل وجود بارگاه ملکوتی امام هشتم (ع)، سالانه میزبان ۲۵ میلیون زائر و مسافر است (این آمار هم خود محل بحث دارد) و دستگاه‌های متعددی در حوزه زیارت دخیل هستند اما در حقیقت هماهنگی و وحدت رویه‌ای میان این دستگاه‌ها به چشم نمی‌خورد و هر بخشی به فراخور مأموریت خود تنها به ارائه گزارش عملکرد و اقدامات نمادین بسنده می‌کند.
شهرداری، سازمان حج و زیارت، آستان قدس رضوی، اداره کل اوقاف و امور خیریه، اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی، استانداری، میراث فرهنگی و گردشگری، حوزه علمیه و اداره کل تبلیغات اسلامی خراسان رضوی ازجمله دستگاه‌هایی هستند که نقش مهمی را در حوزه زیارت ایفا می‌کنند که به دلیل پراکندگی فعالیت و منسجم و منظومه‌ای ندیدن آن، در واقع همه کار می‌کنند و هیچ کار نمی‌کنند!
وقتی به کارنامه فعالیت‌ها و عملکرد هریک از دستگاه‌ها نگاهی می‌اندازیم چیزی جز موازی کاری یا حتی خنثی کاری مشاهده نمیشود، درحالی‌که تقریباً تمامی آن‌ها می‌خواهند بر روی ماندگاری آثار زیارت، افزایش زائران خارجی، رونق گردشگری زیارت و غیره کار کنند اما اینکه چرا چنین اهدافی محقق نمیشود خود مبین این است که هر یک از بخش‌ها باید در سایه هماهنگی و تقسیم‌کار مناسب، مأموریت ویژه خود را به انجام برسانند و نباید تداخل کاری موجب غفلت از مقوله زائر و زیارت شود.
نه بودجه زیارت، نه معاونت زیارت!
شاید اولین و پر صداترین گام در معطوف کردن و توجه دادن کشور به موضوع زیارت و شهرهای زیارتی همچون مشهد، قم و شیراز را آقای محمود احمدی‌نژاد در تاریخ 8/8/88 و همزمان با میلاد امام رضا (ع) در دولت دهم در قالب برنامه پنج‌ساله پنجم توسعه برداشت، آنجا که در ماده 12 این قانون آمده است، دولت به‌منظور تعمیق ارزش‌ها، باورها و فرهنگ مبتنی بر هویت اسلامی و ترویج سیره و سنّت اهل‌بیت (علیهم‌السلام) و استفادۀ بهینه از ظرفیت معنوی اماکن زیارتی به‌ویژه در شهرهای مقدس مشهد، قم و شیراز نسبت به انجام امور خاصی از شناسایی دقیق نیازها تا توسعه زیربنایی اقدام نماید.
گل سرسبد تمام این اقدامات بودجه زیارت است که قرار بود طی برنامه پنجم، سالانه 200 میلیارد تومان به این شهرها اختصاص یابد که در مجموع هزار میلیارد تومان می‌شد.
نام‌گذاری مشهد به‌عنوان پایتخت معنوی کشور در این تاریخ و تلاش‌های چندساله بعدازآن سبب شد با پیگیری نمایندگان مجلس در سال 91 معاونت زیارت در استانداری خراسان شکل بگیرد تا شاهد هماهنگی استان در استفاده از ظرفیت موضوع زیارت و بودجه آن باشیم، اما در دولت دهم نه آن بودجه محقق شد و نه آن معاونت توانست جایگاه هماهنگ‌کننده و تأثیرگذاری پیدا کند؛ در دولت یازدهم و باگذشت یک سال از عمر آن هم، هنوز معاون هماهنگی و مدیریت امور زائران استانداری معرفی نشده و استاندار خراسان رضوی عنوان کرده است در حال حاضر خودم معاون زیارت هستم، البته طی حکمی حمیدرضا فتحیان دستیار ویژه استاندار و رئیس کمیته انتصابات را با حفظ سمت به‌عنوان سرپرست معاونت هماهنگی و مدیریت امور زائران منصوب کرده است!
بودجه زیارت نیز در دولت یازدهم دیگر رنگ و بوی سابق را نداشت و حتی کارگروه ملی زیارت که وظیفه ملی نگری به مقوله زیارت را داشت در اولین سفر هئیت دولت به خراسان رضوی نیز تعطیل شد و تنها 25 میلیارد تومان در بودجه سال 94 به موضوع زیارت اختصاص پیدا کرده است، آن هم بدون آن که مشخص باشد به کدام شهر یا استان اختصاص خواهد یافت.
به اعتقاد رشیدیان، استاندار خراسان رضوی مهم‌ترین هدف در این روزها با توجه به پیش‌رو بودن دهه پایانی ماه صفر برنامه‌ریزی برای خدمت‌رسانی به زائران پیاده امام رضا(ع) است، اکنون مهم‌ترین سؤالی که پیش می‌آید این است که چرا هیچ‌گاه مدیریت زائر و وحدت رویه میان نهادها و ارگان‌هایی که در این بخش فعالیت می‌کنند، وجود نداشته است؟
حجت‌الاسلام نصرالله پژمان فر، نماینده مردم مشهد در مجلس شورای اسلامی در گفت‌وگو با ما به هدف اولیه ایجاد معاونت زیارت در استانداری و عدم تحقق آن اشاره می‌کند و می‌گوید: «به اعتقاد من کارکرد و عملکرد نامناسب این معاونت در ناهماهنگی سایر دستگاه‌ها نیز نقش داشته است زیرا همواره این معاونت یا سرپرست نداشته و یا اینکه نتوانسته نقش مناسب خود را در این رابطه ایفا کند و در چنین شرایطی کاملاً روشن است که نمی‌توان برای مبحث زیارت در این استان و شهر مشهد گام‌های محکمی را برداشت.»
موازی کاری دستگاه‌ها در امر زیارت
وی با تأکید بر اینکه زیارت موضوعی شوخی‌بردار نیست، می‌گوید: «حیطه و وظایف هر یک از دستگاه‌ها در مقوله زیارت مشخص است اما متأسفانه بازهم شاهد موازی کاری و اقدامات نمادینی هستیم که هیچ کمکی به حوزه زائر و زیارت نمی‌کند.»
سخنان این عضو کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی از ضعف ساختار معاونت زیارت و عدم برنامه‌ریزی دستگاه‌ها حکایت دارد، وی بابیان اینکه ما هنوز به علت پای‌کار نبودن دستگاه‌ها و نبود برنامه‌ای مدون به آنچه در حوزه زیارت می‌خواسته‌ایم، نرسیده‌ایم، اعلام می‌کند: «ضرورت دارد تا تمام نیازهای مادی و معنوی زائر از هنگام ورود تا لحظه خروج از مشهد مقدس تأمین شود و بی‌تردید برای رسیدن به اهداف سند چشم‌انداز ۲۰ ساله در رابطه با زیارت باید با برنامه‌ریزی و تهیه نقشه راه، نگاهی عمیق به این حوزه داشت.»
اکنون مشکل کمبود اسکان ارزان‌قیمت، ترافیک گسترده، کمبود ناوگان حمل‌ونقل عمومی، بافت فرسوده، افزایش جمعیت حاشیه‌نشینان و هزاران مشکل دیگر ریشه به ناهماهنگی و غفلت‌های صورت گرفته نسبت به مبحث زیارت گره خورده است و سبب گردیده در ایامی همچون عید نوروز یا تعطیلات عید فطر امسال شاهد نا آمادگی شهر برای پذیرایی از جمعیت میلیونی زائران باشیم که با بارش اندک باران و برودت هوا، دست به دامن سوله‌های ورزشی شدیم!
غلامرضا بصیری پور، عضو شورای شهر مشهد نیز در گفت‌وگو با ما زیارت را یکی از مهم‌ترین محورهای کاری اکثر دستگاه‌های این استان عنوان می‌کند که هنوز فرمانده اصلی این حوزه مشخص نشده است و همین امر در بی‌برنامگی و نبود هماهنگی میان دستگاه‌ها نقش دارد.
بی‌اطلاعی دستگاه‌ها از مسئولیتشان
وی ادامه می‌دهد: «معاونت هماهنگی امور زائران استانداری نیز که باید در تعامل و ایجاد وحدت رویه میان دستگاه‌ها نقش داشته باشد، عملاً کارایی ندارد و از طرف دیگر طی سالیان گذشته نیز این معاونت یا سرپرست نداشته و یا جدی گرفته نشده است.»
وی بیان می‌کند: «شهرداری، آستان قدس رضوی، اداره کل اوقاف و امور خیریه، اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی، استانداری، میراث فرهنگی، حوزه علمیه و اداره کل تبلیغات اسلامی خراسان رضوی و غیره در رابطه با موضوع زیارت نقش دارند اما به نظر می‌رسد باید یک ساختار حقوقی به‌عنوان فرمانده اصلی این حوزه مشخص‌شده و برنامه‌ریزی‌ها از طریق این مرکز فرماندهی صورت پذیرد.»
بصیری پور با انتقاد از اینکه خیلی‌ها از دستگاه‌های مرتبط با امر زیارت هنوز نمی‌دانند که در این زمینه چه مسئولیت و مأموریتی دارند، می‌گوید: «زائر و زیارت بحث اصلی استان خراسان رضوی و مشهد است و هیچ‌گاه نقطه پایانی در این خصوص وجود ندارد، یعنی مسئولان باید مدام برای زائران و خدمت‌رسانی به آنان و توسعه فرهنگ زیارت نقش‌آفرینی کنند.»
بصیری پور معتقد است: «در رابطه با کمبود اسکان ارزان‌قیمت ما شاهد کمک و همکاری سایر دستگاه‌ها نبودیم و نتیجه این امر کاهش اقامت زائران بوده و باید به این موضوع هم اشاره کرد که در افق 1404 بیش از 60 میلیون نفر سالانه به پایتخت معنوی وارد می‌شوند و با توجه به وضعیت فعلی، مکانی برای اسکان این زائران وجود ندارد.»
فرصت‌ها از دست می‌روند
جلال فیاضی دیگر عضو شورای شهر مشهد نیز با تأکید بر اینکه ناهماهنگی در حوزه زیارت پس از اتمام طرح توسعه کمی و کیفی برای همیشه خاتمه می‌یابد، می‌افزاید: «تمامی ناهماهنگی میان دستگاه‌ها به نبود برنامه‌ریزی مربوط می‌شد و پس از خاتمه طرح توسعه کمی و کیفی می‌توان شاهد اقدامات هماهنگ میان دستگاه‌ها بود.»
وی ادامه می‌دهد: «در این طرح وظایف هریک از دستگاه‌ها مشخص‌شده بنابراین جای نگرانی نیست. البته به‌خوبی می‌دانیم که بسیاری از فرصت‌ها ازدست‌رفته و اگر امروز نیز دیرتر عمل کنیم، ممکن است هیچ‌گاه نتوانیم به تقویت حوزه زائر و زیارت بپردازیم.»
هرچند این عضو شورای شهر مشهد به موضوع از دست دادن فرصت‌ها به خاطر عدم اجرایی شدن طرح مطالعات کمی کیفی زیارت اشاره می‌کند اما شواهد نشان می‌دهد دولت جدید اعتقادی به مطالعات این طرح ندارد.
نبود ساختار مشخص و مدیریت مرکزی و راهبردی
ابراز گلایه‌مندی از نبود فرمانده اصلی در رابطه با مسئله زیارت در کنار دغدغه‌مند نبودن دستگاه‌های مرتبط، مشکلاتی را برای این استان و کلان‌شهر مذهبی مشهد به وجود آورده است اما برخی از دستگاه‌ها نظیر تبلیغات اسلامی خراسان رضوی معتقدند که این نهاد مأموریت و وظایف خود را در قبال مسئله زیارت به‌خوبی به انجام رسانده است.
مسئول کارگروه زیارت سازمان تبلیغات اسلامی خراسان رضوی، حجت‌الاسلام عباسعلی فاطمی نیز به نقش کلیدی زیارت اشاره می‌کند و به ما می‌گوید: «سازمان تبلیغات اسلامی به نقش محوری زیارت در این استان و پایتخت معنوی واقف است و تاکنون کارهای بسیاری را برای توسعه و ترویج این مقوله به انجام رسانده است.»
وی می‌افزاید: «اگر ناهماهنگی میان دستگاه‌های مرتبط در این زمینه وجود دارد مربوط به نبود ساختار مشخص و مدیریت مرکزی و راهبردی است چراکه به اعتقاد من تمامی بخش‌ها و نهادها و ارگان‌ها در محدوده اختیارات و وظایف خود در این مسیر حرکت کرده و می‌کنند ولی آنچه در این بخش مشکلات و موازی کاری‌هایی را رقم‌زده مربوط به همین نبود مدیریت و فرمانده واحد است.»
به گفته وی باید مدیریتی واحد، برنامه‌ریزی‌های لازم در حوزه زائر و زیارت را هدایت، برنامه‌ریزی و ساماندهی و سپس وظایف هریک از بخش‌ها را گوشزد و یادآوری کند.
وی اظهار می‌کند: «محور فعالیت‌های این نهاد به مباحث قرآنی، مساجد، اعزام مبلغان، تقویت تشکل‌های دینی، تقریب مذاهب و زیارت مربوط می‌شود اما در میان تمامی این فعالیت‌ها، زیارت و پرداختن به این مسئله از اهمیت و جایگاه ویژه‌ای برخوردار است.»
حجت‌الاسلام فاطمی تصریح می‌کند: «یکی از اقدامات ویژه تبلیغات اسلامی در این رابطه، راه‌اندازی کتابخانه زیارت از سوی کارگروه زیارت تبلیغات اسلامی استان بوده است، همچنین در حال حاضر عملیات راه‌اندازی اردوگاه زیارت در شرق مشهد آغازشده است.»
وی ادامه می‌دهد: «گفتمان‌های زیارت نیز به‌منظور توسعه و ترویج فرهنگ رضوی در مدارس استان برپاشده و هریک از این اقدامات نشان می‌دهد که این سازمان در حوزه زیارت کوتاهی نداشته و تمام تلاش خود را به سمت توسعه و ترویج این امر معطوف ساخته است.»
کمبود امکانات و نبود جاذبه و کاهش تعداد سفرها
بررسی موضع آستان قدس رضوی به‌عنوان یکی از ارکان تأثیرگذار حوزه زیارت نیز حائز اهمیت است، در این رابطه، رئیس اداره زائران غیر ایرانی آستان قدس رضوی به یکی از رسانه گفته است: «مسئله زیارت در حقیقت هدف اصلی شهر مشهد و استان خراسان رضوی است و همه دستگاه‌ها تلاش دارند تا در این مسیر ضمن خدمات‌دهی به زائران، امکانات مناسبی را برای آنان فراهم کنند.»
حجت‌الاسلام علی باقری عنوان می‌کند: «اداره زائران غیر ایرانی آستان قدس رضوی در راستای جذب زائران خارجی مأموریت سنگینی بر دوش دارد و تمام برنامه‌ریزی‌های این بخش به سمت افزایش میزان زائران خارجی از یک‌میلیون به 8 میلیون نفر معطوف شده اما این در حالی است که کمبود امکانات و نبود جاذبه‌های متنوع، سبب شده تا بسیاری از زائران بیش از یک‌بار به مشهد سفر نکنند.»
وی تصریح می‌کند: «اکنون مردم بیش از 120 کشور دنیا به مشهد سفر می‌کنند و حضور این افراد بهترین ظرفیت و فرصت برای استفاده فرهنگی و معرفی هویت دینی و رضوی مشهد است اما محدودیت در ارائه امکانات و ضعف‌های زیرساختی به علت نبود مدیریت واحد و هماهنگ میان دستگاه‌های مرتبط با زیارت مشکلاتی را در این بخش به وجود آورده است.»
به گفته وی اگر امکانات مناسب فراهم بوده و به‌عنوان نمونه میزان ترافیک و آلودگی کاهش یابد بیش از 10 میلیون زائر خارجی نیز به‌صورت سالیانه به مشهد سفر خواهند کرد لذا مسئله امروز در بخش زیارت بیش از آنکه به نبود برنامه برای مدیریت زائر و زیارت مربوط باشد به این موضوع بازمی‌گردد که دستگاه‌ها به وظایف و برنامه‌های خود به‌خوبی عمل نمی‌کنند.
قطعاً بررسی همه اضلاع تأثیرگذار در موضوع زیارت در این اجمال نمی‌گنجد اما به نظر می‌رسد عدم هماهنگی دستگاه‌های مختلف سبب شده است که صدای واحدی از طرف کلان‌شهر زیارتی مشهد به گوش مسئولین ارشد دولتی نرسد و آنان نیز متناسب باسلیقه و برنامه‌های خود و به‌دوراز فضای حاکم بر شهر مشهد اقدام کند، جدا از این نبود هماهنگی بین دستگاه‌های مختلف سبب شده است که حتی از ظرفیت‌های داخلی نیز نتوان استفاده کرد. اوج این ناهماهنگی را می‌توان در این مسئله دانست که هنوز برای همه دستگاه‌های دولتی و خصوصی مشهد، مشخص نیست که آیا زیارت محور توسعه شهر مشهد است یا موضوع دیگر؟
